εκχυλίσματα

Προϊόντα φυτικής ή ζωικής προέλευσης, τα οποία προέρχονται από τους φλοιούς, τα ξύλα (τανικά ε.), από εξάτμιση των χυμών ή από τα διαλύματα ορισμένων ουσιών (φαρμακευτικά και θρεπτικά ε.). Τα δραστικά συστατικά που περιέχονται στα φαρμακευτικά ε. λέγονται δρόγες, ανεξάρτητα από την πραγματική τους φύση. Σε πολλές περιπτώσεις τα ε. είναι αλκαλοειδή, γλυκοζίτες, πικρές ουσίες, αιθέρια έλαια, συνήθως αναμεμειγμένα μεταξύ τους και μαζί με άλλες ξένες ουσίες. θρεπτικά ε. Είναι συμπυκνωμένα προϊόντα φυτικής ή ζωικής προέλευσης, που πρέπει να είναι κατάλληλα –από άποψη υγιεινής– για χρησιμοποίηση και να πληρούν ειδικές διατάξεις ως προς τη σύνθεση, την επεξεργασία κλπ. Τα θρεπτικά ε. μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις βασικούς τύπους: ε. κρέατος, εφόσον παρασκευάζονται από βοδινό κρέας απαλλαγμένο από τα λίπη και τις λευκωματώδεις ουσίες, ε. συκωτιού και ε. ζωμού, αν προέρχονται από υδρόλυση των ζωικών ή φυτικών πρωτεϊνών (για παράδειγμα, προερχόμενων από δημητριακά, λαχανικά) γάλα ή κρέας κλπ. Οι βιομηχανικές μέθοδοι παρασκευής αυτών των ε. διαφέρουν μεταξύ τους πολύ, ανάλογα με την πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται. Μεταχειρίζονται συσκευές από ανοξείδωτα μέταλλα για τη χώνευση, την εξάτμιση-συμπύκνωση συνήθως στο κενό κλπ. Μεταξύ των διαφόρων επεξεργασιών για την παρασκευή θρεπτικών ε. είναι και η ανάμειξη των προϊόντων, όπως για παράδειγμα οι αρωματικές ουσίες και οι δρόγες που ελέγχονται και καθορίζονται από νομικές διατάξεις· η ποσότητά τους δεν πρέπει να υπερβαίνει το 1%. Τα θρεπτικά ε., όταν διαλυθούν στο νερό, δίνουν διαυγή ή ελαφρώς θολά διαλύματα και ανταποκρίνονται σε ειδικές προδιαγραφές, όπως για παράδειγμα το ε. του ήπατος δεν πρέπει να δίνει στερεό υπόλειμμα λιγότερο από 75% στους 100°C, το άζωτο δεν πρέπει να είναι λιγότερο από 88% στις ξηρές ουσίες, το χλωριούχο νάτριο (μαγειρικό αλάτι) να μην υπερβαίνει το 15% και οι αδιάλυτες ουσίες στο νερό ή στον αιθυλικό αιθέρα να μην υπερβαίνουν το 1%. τανικά δεψικά ε. Παραλαμβάνονται από τανικές ουσίες που περιέχονται στα φυτά, για παράδειγμα από τα φύλλα των φυτών του γένους ρους (σουμάκι), από τα κλαδιά και τους φλοιούς της βελανιδιάς, του πεύκου, της ιτιάς, της καστανιάς και από τους καρπούς της βελανιδιάς και άλλων δέντρων. Τα τανικά ε. είναι λιγότερο ή περισσότερο συμπυκνωμένα, ημίρρευστα υγρά ή στερεά. Στο εμπόριο προτιμώνται τα στερεά, επειδή διατηρούνται και μεταφέρονται ευκολότερα. Η ποσότητα της τανίνης, που αποτελεί κύριο δραστικό συστατικό για τη βυρσοδεψία, εξαρτάται από την ηλικία του δέντρου και από την εποχή που πραγματοποιείται η συγκομιδή. Πλουσιότεροι σε τανίνη είναι, κατά κανόνα, οι φλοιοί των νεαρών φυτών. Για να παραληφθούν τα τανικά ή δεψικά ε., ακολουθείται η εξής διαδικασία: ακατέργαστα τεμάχια πρώτών υλών (ξύλα, φλοιοί, φύλλα και καρποί) με ειδικά μηχανήματα μετατρέπονται σε σχίζες ή σε σκόνη και η εξαγωγή της τανίνης γίνεται ύστερα με σύντομη επεξεργασία και σε όχι υψηλές θερμοκρασίες, για να αποφευχθούν οξειδώσεις και διασπάσεις. Η επεξεργασία γίνεται σε διαδοχικές κυλινδρικές συσκευές, χάλκινες ή ξύλινες (εκχυλιστήρες), γεμάτες νερό. Στο πρώτο δοχείο το νερό θερμαίνεται γύρω στους 60°C, στα επόμενα η θερμοκρασία ανεβαίνει και στο τελευταίο το λιοτριβημένο υλικό υφίσταται επεξεργασία με ατμό. Το υγρό της εκχύλισης αποχωρίζεται με διήθηση από το ξύλο, διαυγάζεται και συμπυκνώνεται. Τα στερεά ε. είναι επίσης προϊόν εξάτμισης στο κενό και περιέχουν περίπου 15% νερό. Η τελική επεξεργασία των ε. είναι η κονιοποίηση. φαρμακευτικά ε Παρασκευάζονται με εξάτμιση και συμπύκνωση ζωικών ή φυτικών ουσιών σε μορφή χυμών, διαλυμάτων σε νερό, νερό-αλκοόλη ή αιθέρα. Τα φαρμακευτικά ε. περιέχουν τα ίδια βασικά δραστικά συστατικά με τις ουσίες από τις οποίες προέρχονται. Είναι ρευστά ή υγρά, ημιστερεά και ξηρά (αν μπορούν να μετατραπούν σε σκόνη). Ανάλογα με το υγρό εκχύλισης, τα φαρμακευτικά ε. μπορεί να είναι υδάτινα, υδατοαλκοολικά, υδατογλυκερινικά ή αιθερικά. Για την παρασκευή των φαρμακευτικών ε. το φυτό (π.χ. γλυκόριζα, ρεβέντι κλπ.) μετατρέπεται σε σκόνη περισσότερο ή λιγότερο λεπτή, παραμένει στον διαλύτη του ή και σε άλλα πρόσθετα συστατικά για αρκετό χρόνο, ανάλογα με τις περιπτώσεις (άλεση), ακολουθεί η χώνευση (θέρμανση σε θερμοκρασία μεγαλύτερη από 35°C) και ύστερα η συμπύκνωση ή η απόσταξη στο κενό. Το τελευταίο αυτό στάδιο απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, επειδή υπάρχει κίνδυνος αλλοιώσεων από τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Τα φαρμακευτικά ε. είναι ενώσεις πολυποίκιλης φύσης· περιέχουν γενικά τις εκχυλιστικές ουσίες και επιπλέον ρητίνες, κόμμεα, αλκαλοειδή, τανίνη, οξέα, ορυκτά άλατα κλπ. Τα ε. αυτά αλλοιώνονται όταν εκτεθούν στον αέρα και γι’ αυτό διατηρούνται προφυλαγμένα από το φως σε δοχεία. Τα κυριότερα ε. αυτού του τύπου προέρχονται από την αλόη, τον ανάρινο, τον στρύχνο, τη γεντιανή, το όπιο, το ρεβέντι, τη γλυκόριζα, το αψίνθιο, το χαμομήλι, την κόκα, την κίνα και τη βαλεριάνα. ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΚΧΥΛΙΣΜΑΤΟΣ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Τμήμα μιας εγκατάστασης συμπύκνωσης σε κενό για θρεπτικά εκχυλίσματα.